Principieel in principe

Originele publicatie:14 April 2007

Recent gaf ik elders aan te weigeren principieel tegen de doodstraf te zijn. Ik ben namelijk tot inkeer gekomen. Het is voortaan ‘in principe’. En dat geldt voor veel meer, zo niet alle, zaken. Die keuze is me ingegeven door het besef dat het mogelijk de enige manier is om weg te blijven van fundamentalisme, om goed in te kunnen spelen op nieuwe ontwikkelingen, om te voorkomen dat je in discussies klemgezet wordt op basis van je eigen principes.

Probleem is natuurlijk dat het daarmee ook meteen een principiële houding is: Ik kies voortaan principieel voor ‘in principe’. En dat is een paradox. Daar moet over gedebatteerd worden, want een paradox leidt vandaag of morgen tot een klemsituatie en daar word je maar ongelukkig van.

Ik zou natuurlijk ook voor ‘in principe principieel’ kunnen kiezen, maar dat lijkt me niet minder paradoxaal.

Okay, wat te denken van ‘in principe in principe’. Lijkt me ook een merkwaardig construct. Immers, het houdt in dat je dan soms toch nog principieel bent. Soms slaat dan wellicht op bepaalde onderwerpen. En wat die onderwerpen betreft ben je dan principieel. Maar het kan ook zijn dat je onder bepaalde omstandigheden principieel bent, dus los van het onderwerp. Er blijft van je ‘in principe in principe’ zo niet veel over. Dat heeft dan meer weg van een gelegenheids-in-principe, zo het je goed uitkomt. Een weinig principiële houding, in de zin van ‘weinig integer’ wel te verstaan.

Blijft over ‘principieel principieel’. Is natuurlijk een pleonasme. Of toch niet? Even overdenken…. Nou ja, het is natuurlijk nuttig om ermee duidelijk te maken dat het niet ‘in principe principieel’ is. En er wordt goed duidelijk door dat ‘principieel’ vergaande consequenties heeft; degenen die zeggen principieel te zijn, moeten daardoor geregeld aan de bak. Zij kunnen zich niet veroorloven uitzonderingen te maken en zullen bij tegenwind alle zeilen moeten bijzetten om het principiële standpunt overeind te houden.

Waarom kiezen mensen eigenlijk voor zo’n fundamentalistische houding? Wat wordt ermee gewonnen? Zouden ze werkelijk menen dat het een superieur uitgangspunt is?

De motieven zouden weleens voor diverse groepen kunnen verschillen. Laat ik me focussen op leeftijd en beginnen met kinderen. Deze groep krijgt van de ouders, de leraren, de politie, de tv en de verdere omgeving dagelijks les in onze normen en waarden. Daarbij worden teksten gehanteerd als “je mag niet stelen” en “je mag niet pesten”. Er wordt vooral niet tegen een kind van 7 jaar gezegd: “Jantje, in de meeste gevallen mag je niet stelen. Soms wel, maar in de meeste gevallen niet hoor!” Kortom, Jantje krijgt een principieel verhaal te horen, niet een in-principe verhaal. We zijn tevreden als Jantje daarna zegt “Pap, ik steel niet hoor”. We raken verontrust als Jantje zegt: “Pap, maak je niet ongerust, meestal steel ik niet. Maar neem me niet kwalijk, soms vind ik dat ik er toch wel verstandig aan doe”.

Mogelijk moet die kinderlijke houding ook in de tienerjaren en zelfs in de tien jaren daarna nog worden gekoesterd. Het besef dat een in-principe houding zo zijn voordelen heeft, zou bij jonge volwassenen weleens tot misbruik kunnen leiden. Zij zouden gemakkelijk in de verleiding kunnen komen om wat al te vaak en al te snel in hun eigen praktijk van alledag een uitzondering te veronderstellen. De jongeling die op zijn twaalfde nog principieel tegen doodslaan was, vond dat op zijn 22e nog slechts in principe verkeerd en even later vond hij dat hij zijn belager terecht had doodgeslagen, ook al vond de politie dat hij overmatig tegengeweld had toegepast.

Nog oudere mensen worden door mij geacht door enige levenservaring een stapje wijsgeriger te zijn geworden. Dat hoeft natuurlijk niet zo te zijn – en sommige kinders zijn door bijzondere gebeurtenissen vroeg wijsgerig – maar we doen nu net even alsof het wel waar is. Mogelijk is het verantwoord dat deze ouderen het in-principe standpunt wordt verklapt en dat ze worden aangemoedigd het aan te hangen. De machthebbers (hier niet negatief bedoeld) zitten in deze leeftijdsklasse en hun beslissingen zijn wellicht beter als zij ‘in principe’ handelen. Probleem blijft natuurlijk dat zij hun geheim niet mogen doorvertellen aan de jeugd. (Wat dat betreft is dit blog al een probleem, zucht.)

Er is echter ook een klasse ouderen die oprecht meent dat een principiële houding superieur is. Deze ouderen verdedigen die houding met verve en voeren desnoods hele filosofieën en religies aan. Zij menen dat elke uitzondering, hoe extreem ook, uitwerkt als het hek van de dam halen. Het schept een precedent waarop alle anderen, alle gewonen, daarna ook een beroep kunnen doen, daarmee het principiële standpunt wegvagend.

Deze principiële ouderen zijn een waar probleem, want ze introduceren veel onrecht, terwijl ze denken recht te prediken.

Een voorbeeldje is de doodstraf die Saddam Hoessein overkwam. In Irak waren er niet veel die zich principieel daartegen uitspraken, maar in het Westen waren er des te meer. Amnesty International liep daarbij voorop. Wat deze anti-doodstraf fundamentalisten echter niet willen beseffen is dat het onrechtvaardig zou zijn geweest als Saddam Hoessein’s leven was gespaard. Het zou onrechtvaardig zijn geweest naar alle soldaten toe die uit zijn naam Irak verdedigden en daarbij het leven lieten. Maar ook zou het onrechtvaardig zijn geweest naar de omgekomen soldaten aan Amerikaanse en Britse kant. Waarom? Wie als dictator de lakens uitdeelt en daarbij hoog en droog in zijn presidentieel paleis blijft zitten – en dus niet op het slagveld te vinden is – en bij verlies wordt gevangen genomen, mag in principe verwachten dat hem hetzelfde lot te wachten staat als een deel van zijn soldaten overkwam. De moraal hier is: Wie niet principieel tegen elk oorlogsgeweld is, met de daarbij te verwachten doden, kan ook niet principieel tegen de doodstraf voor de dictator zijn. Het zou wat zijn zeg: De soldaten sterven en de dictator ontloopt dat lot, louter omdat hij niet op het slagveld meevocht? Zo’n dubbele moraal is onrechtvaardig.

Afijn, principieel in-principe lijkt me toch wel een goed uitgangspunt, ook al is het een paradox. Het zou dan mijn enige principiële standpunt zijn. Kan ik me er toch nog op voorstaan principieel te zijn, zo het me uitkomt.