- Is ‘Critical (Race) Theory’ echte wetenschap? - 14 december 2021
- Het internet als mindblower en de mensenrechten als bron van onrust - 17 april 2021
- De ernstige fout in de UVRM: Universalisme - 11 februari 2021
Er is momenteel veel te doen over bubbels, hetzij informatiebubbels dan wel sociale bubbels genoemd. Een meer wetenschappelijk woord ervoor komt uit de psychologie en wordt daar al decennialang gebruikt: selectieve waarneming; nog duurder: selectieve perceptie. Een gerelateerd begrip is ‘referentiekader’ waarmee de normen en waarden worden bedoeld.
Wie meer grip wil krijgen op het hoe, waardoor en waarom van die mechanismen, kan het hart ophalen in de psychologie, niet de enige wetenschap die ermee bezig is, maar wel de wetenschap bij uitstek. Er volgt op deze plek géén cursus. Daarvoor zal je zelf moeten gaan googlen. Ik wil me hier slechts focussen op de volgende vraag:
Wat is er nodig om over te stappen van de ene bubbel naar de andere?
Mogelijk is de vraag fout, of suggestief, geformuleerd. Zo lijkt erin besloten te liggen dat ik denk dat overstappen mogelijk is. Een ander kan daarover anders denken. Toch, ik denk dat ik daarin gelijk heb. Iedereen kan zich herinneren ooit, in het verleden, over bepaalde zaken anders te hebben geoordeeld en dat dit gevolgen had voor bijvoorbeeld stemgedrag. Dat overstappen bestaat, lijkt me empirisch simpel aan te tonen. Of de kritiek zou kunnen zijn dat niet duidelijk is geformuleerd wat een bubbel eigenlijk omvat. Het is inderdaad niet zo dat je overstapt naar een andere bubbel als je over een simpel feitje nu opeens anders gaat denken. Toch lijkt het mij voldoende te spreken over twee bubbels als twee mensen het erover eens zijn dat zij het fundamenteel oneens met elkaar zijn én zich bovendien hogelijk verbazen, of zelfs zich hevig ergeren, aan de oordelen van de ander. Dat laatste vind ik een belangrijk criterium, want het duidt erop dat ze zich niet weten in te leven in de ander. Bij een bubbel gaat het niet om een mening over een onderwerpje, maar om een uitgebreide constructie, een bouwwerk dat gefundeerd en opgetrokken is met vermeende feiten, geloofde argumenten en hooggehouden normen en waarden. Een constructie die de eigenaar tot de tanden bewapend zal verdedigen tegen twijfelzaaierij. Zelfs degenen die zeggen open te staan voor alle meningen zijn voornamelijk bezig de constructie te bewaken. Hooguit hebben zij veel tijd geïnvesteerd in het opbouwen van een constructie die heel veel aangedragen aantijgingen (sorry: argumenten) aan kan. Iemand die zo’n superconstructie heeft opgebouwd én bovendien ook nog eens goed van de tongriem gesneden is én een betrouwbaar overkomend uiterlijk heeft én erin slaagt voldoende vaak te glimlachen, kan zomaar uitgroeien tot een charismatische persoonlijkheid die als ‘wijs mens’ boven menige partij weet uit te stijgen. Of het dan gaat om iemand met een superbubbel – een bubbel die verschillende bubbels omvat – is nog even de vraag, maar het zou kunnen.
Terug naar de vraag: Wat is er nodig om over te stappen van de ene bubbel naar de andere?
Ik stel me zo voor dat er minstens twee scenario’s zijn. In het ene geval gaat het om een plotselinge ‘bekering’, in het andere om een tergend langzaam proces. De plotselinge bekering zou tijdens een enkele discussie kunnen plaatsvinden, doordat de opposant erin slaagde een redenering op te zetten die gewoonweg overtuigde. Of tijdens een spirituele ceremonie of seance; opeens zag je dan het licht, zoiets. Vanaf dat moment heb je wel een voorlopig probleem. Namelijk, de hele constructie zal hertoetst moeten worden en allerlei onderdelen zullen moeten worden vervangen. Dat kan jaren duren en al die tijd zal je verscheurd worden door twijfel. Dat kan een enorme invloed hebben op je sociale functioneren. Je kan stilvallen waar je vroeger het hoogste woord had. Je kan emotioneel worden door een aanvankelijke disbalans.
Het andere uiterste is dat je de overstap naar een andere bubbel zelf niet echt in de gaten hebt. Het gaat stukje bij beetje. Opposanten hebben je zogemeend niet kunnen overtuigen, maar ze laten toch telkens een zaadje van twijfel bij je ontstaan. Een zaadje dat je ’s nachts uit je slaap houdt. Je ervaart cognitieve dissonantie en twijfel over de sterkte van je constructie. Her en der pas je die constructie aan. Een heel lange tijd denk je nog steeds je eigen bubbel te hebben verstevigd, maar in feite ben je allengs binnengetreden in een andere bubbel. De eerste signalen dienen zich aan wanneer vrienden die in de jou vertrouwde bubbel zitten je met merkwaardige woorden beginnen te kwalificeren. Dacht je alle tijd socialistisch, progressief en links te zijn, word je tot je eigen verbijstering opeens beschuldigd van racisme. Vanaf dat moment treed je een periode binnen van sociale uitsluiting, met alle gevolgen voor je psychisch welbevinden. De schouderklopjes van vrienden nemen steeds meer af en uiteindelijk is er geen enkele schouderklop meer. Of die zijn vervangen door andere, nieuwe vrienden, inderdaad uit die andere bubbel.
Overstappen lijkt vooral een prijs te hebben, een hoge. Toch is er ook een voordeel aan verbonden. Het zal haast per definitie gepaard gaan aan een gevoel van verlichting en verworven vrijheid. Het voelt alsof je je hebt ontworsteld aan een dogmatische, dwingelanderige, indoctrinerende, kortzichtige, benauwende omgeving. Het hele nieuwe perspectief doet je beseffen dat, tot dan toe als complex neergezette, problemen wel degelijk simpele oplossingen kennen. De verbazing slaat toe: hoe is het mogelijk dat mijn vrienden die simpele oplossingen maar niet willen erkennen! Op zo’n moment is de overstap echt wel voltooid; er is geen weg meer terug.
De overstap terug acht ik trouwens schier onmogelijk, tenzij het echt om een overstap ging die slechts door échte indoctrinatie of hersenspoeling tot stand kwam (en zelfs dan wordt het heel moeilijk). Wat wel mogelijk is: dat er wederom overgestapt wordt, dus naar een volgende bubbel*1. En zelfs sluit ik niet uit dat na een hele serie bubbels eentje wordt binnengetreden die op essentiële punten verdomd veel lijkt op de bubbel die je ooit als eerste verliet. Toch lijkt me dat een bijzonder geval. Het kan haast niet anders of je hebt van alle verlaten bubbels toch concepten meegenomen. In elk geval moet je, zeker aanvankelijk, kunnen beweren in staat te zijn je in te leven in andere bubbels.
Zijn bovenstaande opmerkingen zinloos en zonde van je tijd? Ik denk het niet. Ik heb mijn doel met dit artikel bereikt als ik je aan het denken heb gezet over het proces van overstappen en je zometeen mijn skepsis begrijpt jegens columnisten, politici en anderen die zeggen te proberen zich in te leven in de mensen die in een andere bubbel leven.
Te vaak lees ik columns van mensen die zeggen te hebben geprobeerd zich in te leven in een andere bubbel. Maar uit hun verhaal van dat uitstapje blijkt me al te vaak dat ze snel weer terugdoken in hun eigen bubbel. Om vandaaruit trots te gaan beweren dat zij wèl hadden gepoogd te verbinden. Flauwekul dus. Lees bijvoorbeeld wat Asha ten Broeke (hier of hier) poogde. Na haar driedaagse poging keerde ze snel terug in de oude bubbel, om vandaaruit weer fel uit te halen. Terecht merkte een van de reageerders het volgende op:
Ik vrees dat in dit artikel een veel gebruikte discussietruc gebruikt wordt. Zeg enig begrip te hebben voor je discussie tegenstander en schilder dan een zeer beperkt en extreem beeld af van je tegenstander. Dan heb je niet veel woorden meer nodig om je eigen gelijk boven elke kritiek te verheffen.
Of neem Arnon Grunberg die gisteravond bij Jinek zijn nieuwe boek ‘De eerste boze burger‘ kwam promoten (zie op 32:30 minuten, of nog beter: na 36 minuten). Hij zegt een poging te doen zich in te leven in de gemiddelde boze burger, waarvan hij denkt dat die nog wèl vatbaar is voor argumenten. Grunberg: “Als dat niet zo zou zijn, dan had ik dit boekje niet geschreven. Dan zou ik ook ophouden met een column in de Volkskrant.” Er blijkt mij uit dat hij echt nog steeds helemaal niets begrijpt van de essentie van de bubbel van die gemiddelde boze burger. Hij heeft wel in de gaten, blijkens een eerdere uitspraak in het interview, dat er velen zijn die zijn column niet lezen, maar daar doet hij net alsof dat het onnadenkende deel van het volk is. De waarheid is echter dat ontzettend veel ‘gemiddelde boze burgers’ – die wel degelijk goed belezen en ontvankelijk voor argumenten zijn – allang zijn afgehaakt en hem al jaren niet meer willen lezen. Omdat ze zich elke keer weer rot ergeren aan zijn standpunten. En die mensen gaan dat nieuwe boekje natuurlijk ook niet lezen, of hooguit om het af te branden. Grunberg is, blijkens het interview bij Eva Jinek, nog immer in zijn eigen bubbel. Het willen verbinden is slechts voor de bühne, meer niet.
Noot 1: Zie ook wat ik in mijn volgende artikel hierover schrijf.
Pingback: Wat is er nodig om iemand te laten terugstappen naar de oude bubbel? | PvanLenth